Podróż Na zachód od Warszawy

Mimo, że nazwa Żyrardów pojawia się na mapie dopiero w XIX wieku, miejscowość swymi korzeniami sięga XV stulecia. Z tego okresu pochodzi wzmianka o produkcji żelaza z rud darniowych, prowadzonej w osadzie Ruda na miejscu dzisiejszego Żyrardowa. W 1830 roku powstaje firma „Karol Scholz i Spółka”, która zapoczątkowała budowę Fabryki Wyrobów Lnianych. Produkcja ruszyła w 1833 roku, a pierwszym dyrektorem technicznym zakładów został francuski wynalazca Philippe de Girard (1775-1845), od którego nazwiska pochodzi nazwa miasta. W roku 1845 Żyrardów, znajdujący się na linii Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, jako pierwsza osada przemysłowa w Królestwie Polskim otrzymuje połączenie kolejowe ze stolicą. W roku 1847 właścicielem żyrardowskiej fabryki zostaje Bank Polski. W 1857 roku zakłady kupują Karol August Dittrich i Karol Teodor Hielle. Unowocześniają oni fabrykę i rozbudowują osiedle fabryczne. Żyrardów staje się jednym z największych ośrodków przemysłu lniarskiego w Europie. W roku 1883 w Żyrardowie ma miejsce strajk szpularek - pierwszy powszechny strajk w Królestwie Polskim. W 1900 roku, na Wystawie Światowej w Paryżu, Żyrardów przedstawiano, jako miasto wzorcowe, w którym fabryki wraz z otaczającymi je budynkami użyteczności publicznej i domami mieszkalnymi tworzą unikalny organizm miejski. Na wystawie tej żyrardowskie zakłady zdobyły prestiżową Grand Prix. W 1910 roku w mieście zostaje uruchomiona nowa inwestycja - zakłady spirytusowe, zaś w roku 1913 następuje rozbudowa zakładów lniarskich - powstaje Nowa Przędzalnia. Przed wybuchem I wojny światowej zakłady zatrudniały około 9 tysięcy pracowników. Mieli oni zapewnioną niezwykłą, jak na owe czasy, opiekę socjalną. Zatrudnionym w fabryce robotnikom zapewniono mieszkania, ochronkę, szpital fabryczny, pralnię i łaźnię miejską, przytułek, szkoły i kościoły dwóch wyznań. Liczące około 40 tysięcy mieszkańców miasto było miejscem współistnienia różnych kultur, wyznań i narodowosci. Mieszkali tu Polacy, Żydzi, Niemcy, Rosjanie, a także specjaliści, sprowadzani z Anglii, Czech, Francji, Szkocji i Irlandii. I wojna światowa przerwała prosperity osady i zakładów. Wprawdzie w roku 1916 Żyrardów otrzymał prawa miejskie, lecz zniszczeniu uległo wiele budynków i maszyn. Po powojennej odbudowie zakłady były początkowo pod zarządem państwowym, zaś w roku 1923 zostały przejęte przez francuskie konsorcjum Marcela Boussaca. W roku 1936 przeszły pod zarząd państwowego Banku Rolnego. Kolejne zniszczenia przyniosła II wojna światowa i okupacja miasta przez Niemców. Po wojnie uruchomiono produkcję zakładów lniarskich i do roku 1977 kontynuowano ich unowocześnianie. W roku 1997 ogłoszono bankructwo zakładów i rozpoczęto wyprzedaż pozostałego po nich majątku. W roku 2004 rozpoczeto rewitalizację zabytkowej osady fabrycznej, zaś dwa lata później firma Green Development kupiła Nową Przędzalnię, na terenie której rozpoczęła budowę loftów.

W przewodnikach można przeczytać, że Żyrardów, to osada fabryczna z II połowy XIX wieku, przykład modelowego miasta - ogrodu, z czytelnym podziałem na część mieszkalną i fabryczną. Jest to jedyny w Europie, zachowany w całości tego typu zespół urbanistyczny z przełomu XIX i XX wieku. Na listę zabytków wpisano całą osadę o powierzchni 70 hektarów i ponad 170 budynków. Osada Fabryczna została uznana w styczniu 2012 za Pomnik historii. Obecnie czynione są starania o wpisane Żyrardowa na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Z pewnością miasto zasługuje na wizytę, a dodatkową atrakcją jest to, że w jego okolicach znajduje się wiele cennych zabytkowych obiektów (pałace, dwory, sanktuaria i kościoły), a sąsiedztwo Puszczy Bolimowskiej i rezerwatu rzeki Rawki zapewnia wspaniałe warunki do aktywnego wypoczynku. 

Puszcza Mariańska (kiedyś Puszcza Korabiewicka) to wieś, położona nad dopływem Rawki, rzeką Korabiewką w pobliżu Żyrardowa. W miejscowości znajduje się klasztor księży marianów. 

W 1661 roku do Puszczy Korabiewskiej przybył weteran wojen moskiewskich i szwedzkich Stanisław Krajewski ze swoimi towarzyszami. Z czasem dołączyli do nich dwaj dalsi towarzysze. Zbudowali oni tu kaplicę pod wezwaniem św. Michała Archanioła oraz cztery małe cele, w których zamieszkali, jako pustelnicy.  W roku 1670 Stanisław Krajewski, z tytułu swych zasług otrzymał od króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego kawałek terenu na własność. W 1673 roku przybył do Puszczy o. Stanisław Papczyński, który założył tu Instytut Księży Marianów (Rekolektantów) - późniejsze Zgromadzenie Księży Marianów. W tutejszym klasztorze w sierpniu 1683 roku zatrzymał się król Jan III Sobieski w drodze pod Wiedeń. Według legendy, władcy śpiącemu pod przyklasztorną lipą, przyśniła się Matka Boska, obiecując mu zwycięstwo nad Turkami. Po wiktorii pod Wiedniem król miał ponownie tu odpoczywać. Uwiarygodnić mają to prezenty pozostawione w czasie drogi powrotnej m.in.: czaprak turecki, z którego uszyto kapę.

W 1700 roku została ukończona budowa modrzewiowego kościoła na wzgórzu. W 1755 roku kościół, dzięki pomocy rodziny Sanguszków z Guzowa, został powiększony o nawę. W 1864 roku dochodzi do kasaty Konwentu Księży Marianów w Puszczy Mariańskiej przez władze carskie, jednak do roku 1879 kościołem zarządza jeszcze jeden z Marianów - o. Piotr Komorowski. Od 1870 roku kościołem opiekują się i posługują w nim księża diecezjalni. W 1891 roku opiekę nad kościołem przejmuje ks. J. Łagodziński, w kościele dobudowuje wieżę i dąży do utworzenia parafii, która zostaje erygowana w 1906 roku p.w. św. Michała Archanioła. W 1957 roku posługę w parafii podejmują Księża Marianie, lecz po dwóch latach zostają zmuszeni przez władze do opuszczenia placówki, którą ponownie przejmują księża diecezjalni. W 1968 roku Księża Marianie ponownie wracają do parafii i swego klasztoru. 

W 1993 roku w wyniku podpalenia spłonął zabytkowy kościół p.w. św. Michała Archanioła oraz XVII-wieczny klasztor. Zapadła decyzja o budowie nowego kościoła, którego architektami są: Krzysztof Dyga, Andrzej Nasfeter i Janusz Pachowski. W 1998 roku otwarto dla wiernych nowy kościół. W 1999 roku umieszczono w jego głównym ołtarzu ikonę Matki Bożej wykonaną w 1996 roku przez włoską malarkę Lię Camisamo, stanowiącą dar Stowarzyszenia Pomocników Mariańskich z USA. W miedzyczasie trwa rekonstrukcja wnętrza odbudowywanego drewnianego kościoła p.w. św. Michała. W roku 2000 ma miejsce uroczysta konsekracja nowego kościoła p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP przez ks. biskupa. Alojzego Orszulika.

Kolejnym przystankiem na trasie wycieczki była Arkadia - wieś położona w pobliżu Łowicza. Pierwotnie wieś ta nosiła nazwę Łupia, a pierwsze wzmianki o niej pochodzą z XV wieku. Od roku 1446 należała do kapituły łowickiej. W miejscowości znajduje się słynny ogród romantyczny w stylu angielskim założony przez Helenę z Przeździeckich (1753-1821), żonę Michała Hieronima Radziwiłła (1744-1831) właściciela pobliskiego Nieborowa, która zakupiła Arkadię w 1777 roku.

W owych latach dotarł do Polski nowy styl ogrodowy zwany angielskim, który narodził się na początku wieku w Anglii, a później ogarnął stopniowo liczne kraje europejskie. Styl ten zdecydowanie przeciwstawiał się sztuczności i regularności ogrodów barokowych, propagując swobodne i nastrojowe kompozycje ogrodowe sprzężone z sentymentalnym bądź symbolicznym sztafażem złożonym z różnych form i konstrukcji architektonicznych nawiązujących do antyku, średniowiecza, życia wiejskiego, a nierzadko także do zamorskich form egzotycznych. Styl ten przeobrażał się również ku wizji ogrodu romantycznego. 

Architektoniczną i ogrodową oprawę parku w Arkadii opracował Szymon Bogumił Zug (1733-1807) przy dużym osobistym zaangażowaniu i udziale księżnej Heleny Radziwiłłowej. Pomysły architektoniczne szkicowali Jan Piotr Norblin (1745-1830) i Aleksander Orłowski (1777-1832), a do roku 1797 realizował je Zug, a później Henryk Ittar (1773-1850). Do zakładania ogrodu księżna przystąpiła wiosną 1778 roku, lecz rozwijała go i komponowała dalej aż do swojej śmierci w 1821 roku. Pierwszymi budowlami, które powstały na brzegu spiętrzonego w 1781 roku wielkiego stawu, były Kaskada i Chata przy Wodospadzie (1781), a nieco później Przybytek Arcykapłana (1783) i Świątynia Diany (1783-1785) z plafonem Norblina wyobrażającym Jutrzenkę oraz Akwedukt (1784). W latach 1785-1789 został zbudowany na Wyspie Topolowej symboliczny Nagrobek Księżnej z wieloznaczną sentencją łacińską Et in Arcadia ego, wzorowany na Grobowcu Jeana Jacquesa Rousseau w Ermenoville, a także wzniesiona z polnych głazów Grota Sybilli, rustykalne Chatki Filemona i Baucydy oraz Łuk Kamienny, Zakątek Melancholii, Brama Czasu, krąg ołtarzowy na Wyspie Ofiar. W latach 90. XVIII wieku kontyuowana była rozbudowa Arkadii pod kierunkiem Zuga. Powstał wtedy Dom Murgrabiego i Domek Gotycki nad Grotą Sybilli. W ostatnich latach XVIII wieku zostało urządzone w Świątyni Diany wnętrze Gabinetu Etruskiego z neoklasycystycznym wystrojem i malowidłami Michała Płońskiego (1778-1812) i Aleksandra Orłowskiego.

Około 1800 roku następuje zwrot księżnej ku estetyce ogrodu romantycznego. W tym czasie ogród w Arkadii wychodzi z niewielkiego i zamkniętego dotychczas obszaru parku sentymentalnego na okoliczne rozległe pola, swobodnie wkomponowujac osie widokowe i nowe budowle w rozległą przestrzeń naturalnego krajobrazu. Zamierzenia księżnej z tego okresu realizował w Arkadii młody romantyczny wizjoner, niezwykle utalentowany architekt nowego pokolenia Henryk Ittar. Powstał wtedy Grobowiec Złudzeń (1800), Cyrk Rzymski (1803) i Amfiteatr (1804). Nieco później zbudowany został Domek Szwajcarski kryjący w sobie baśniowe ,,wnętrza kryształowe'' (1810), który księżna umiejscowiła wśród wiejskiej zabudowy. W ten charakterystyczny dla epoki romantyzmu sposób Helena Radziwiłłowa wprowadziła do swojego ogrodu zarówno baśniowość, jak i ludowość, a urządzone w 1814 roku w Domku Gotyckim ,,mieszkanie rycerza'', poświęcone synowi Michałowi Gedeonowi, bohaterskiemu generałowi napoleońskiemu, nawiązało także do romantycznych uniesień patriotycznych, powszechnych wśród warstw oświeconych w okresie tuż po utracie niepodległości przez Polskę. Wcześniejszy ideowo-filozoficzny program ogrodu, oparty na skojarzeniach mitologicznych, literackich, a nawet na rytach masońskich, od początku istnienia ogrodu był zdominowany przez symbolikę znaczeń zaszyfrowanych w kompozycji założeń architektonicznych, także w małych formach ogrodowych, w sentencjach umieszczanych na budowlach, tablicach i głazach, nawet w ukształtowaniu nasadzeń zieleni i kwiatów. Stąd nazwy poszczególnych budowli i konstrukcji ogrodowych, jak Przybytek Arcykapłana, Świątynia Diany (Miłości, Mądrości), Grota Sybilli, Grobowiec na Wyspie Topolowej, Domek Gotycki, Grobowiec Złudzeń i im podobne.

Księżna Helena Radziwiłłowa zgromadziła w Arkadii bogatą kolekcję sztuki antycznej oraz rzeźb antykizujących i kopii dzieł antycznych, a także ,,starożytności'' średniowiecznych i renesansowych, z których utworzyła swoiste muzeum w Świątyni Diany. 

Początki Nieborowa sięgają końca XII wieku, kiedy powstał tu przysiółek, a następnie wieś, z kościołem erygowanym w 1314 roku i drewnianym dworem. Na początku XVI wieku wzniesiono w Nieborowie gotycko-renesansowy dwór, który przetrwał do końca wieku XVII. Dobra nieborowskie stanowiły wówczas własność rodu Nieborowskich herbu Prawda. W 1694 roku prymas Polski kardynał Michał Stefan Radziejowski (1645-1705) kupił je od Nieborowskich i na zrębach dworu wzniósł barokowy pałac według projektu architekta Tylmana z Gameren (1632-1706). Kardynał Radziejowski zapisał w testamencie dobra nieborowskie Konstancji i Jerzemu Hipolitowi Towiańskim. Ich syn Krzysztof Mikołaj Towiański sprzedał dobra w 1723 roku generałowi saskiemu i kuchmistrzowi wielkiemu koronnemu Aleksandrowi Jakubowi Lubomirskiemu (1695-1772) i jego małżonce Karolinie Fryderyce von Vitzthum (1700-1755). Od 1736 roku właścicielami Nieborowa byli Stanisław i Jan Józef Lochoccy, którzy odsprzedali w 1766 roku dobra Michałowi Kazimierzowi Ogińskiemu (ok. 1730-1800), wojewodzie wileńskiemu i późniejszemu hetmanowi wielkiemu litewskiemu. Nowy właściciel w latach 1766-1768 dokonał przekształcenia wnętrz pałacowych w stylu rokokowym.

W roku 1774 właścicielem dóbr nieborowskich został książę Michał Hieronim Radziwiłł (1744-1831), późniejszy wojewoda wileński i jeden z najbogatszych magnatów. W pałacu nieborowskim zgromadził on kolekcję obrazów mistrzów europejskich - holenderskich, niemieckich, włoskich i hiszpańskich oraz portrety osobistości polskich i obcych, gabinet kilkunastu tysięcy rycin, księgozbiór unikatowych starodruków, zespoły mebli polskich, angielskich i francuskich, zbiory sztuki zdobniczej - sreber, porcelany, szkieł i tkanin. Dla niego warszawski architekt Szymon Bogumił Zug założył na początku lat 70. XVIII wieku regularny ogród francuski i przebudował w 1784 roku wnętrza pałacu w stylu wczesnoklasycystycznym. Książę wprowadził na folwarku nieborowskim nowoczesne formy organizacji zarządzania dobrami i uprawy ziemi. Jego małżonka, Helena z Przeździeckich, założyła w pobliżu Nieborowa słynny ogród romantyczny, który nazwała Arkadią, utrzymany w stylu angielskim.

Po śmierci Michała Hieronima Radziwiłła, dobra nieborowskie podupadły, a pałac uległ zaniedbaniu. Spadkobiercy przez długie lata prowadzili spór o ogromną sukcesję po zmarłym, położoną na terenie Cesarstwa Rosyjskiego, Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Część dóbr, położona w Królestwie Polskim, a w niej Nieborów, przypadły w spadku w 1841 roku synowi Michała Hieronima - Michałowi Gedeonowi Radziwiłłowi (1778-1850), generałowi wojsk polskich, jednemu z głównodowodzących Powstaniem Listopadowym 1831 roku. Z kolei jego spadkobierca, syn Zygmunt Radziwiłł (1822-1892), okazał się utracjuszem i doprowadził do ruiny dobra swoich przodków. Sprzedał na licytacji w Paryżu najlepszą część galerii obrazów i biblioteki i odsprzedał w obce ręce Arkadię z całym jej unikatowym wyposażeniem. Na szczęście odstąpił Nieborów w 1879 roku swemu bratankowi Michałowi Piotrowi Radziwiłłowi (1853-1903) i przeniósł się na stałe do Francji. Nowy właściciel Nieborowa podniósł z ruiny zaniedbane dobra, odkupił Arkadię, założył przy pałacu manufakturę mebli i majoliki, uzupełnił uszczuplone wyposażenie wnętrz i wyposażył na nowo bibliotekę pałacową. Zmarł bezpotomnie, a wdowa po nim sprzedała w trzy lata później dobra nieborowskie wraz z pałacem dalekiemu kuzynowi męża Januszowi Franciszkowi Radziwiłłowi (1880-1967), ordynatowi ołyckiemu i znanemu działaczowi politycznemu i gospodarczemu okresu międzywojennego. Dokonał on w latach 1922-1929 przebudowy pałacu i uczynił z Nieborowa głośną podwarszawską rezydencję, odwiedzaną przez znanych polityków i inne osobistości życia publicznego w Polsce. W dramatycznym okresie okupacji hitlerowskiej prowadził działalność konspiracyjną. W tym czasie jego syn Edmund Ferdynand Radziwiłł (1906-1971) zarządzał dobrami nieborowskimi, działając jednocześnie, razem z małżonką Izabelą, w ruchu oporu w szeregach łowickiego okręgu Armii Krajowej. Janusz Franciszek Radziwiłł dwukrotnie, w 1939 roku i w latach 1945-1947, więziony był przez sowieckie służby NKWD na terenie Związku Radzieckiego, a po Powstaniu Warszawskim, do grudnia 1944 roku przetrzymywany był przez hitlerowców w więzieniu berlińskim. W 1947 roku zamieszkał w Warszawie, gdzie zmarł. Małżonka Janusza Anna z Lubomirskich Radziwiłłowa zmarła w 1947 roku w Krasnogorsku. Młodsi członkowie rodziny Radziwiłłów nieborowskich po powrocie z zesłania pozostali w Polsce, przetrwali najcięższy okres realnego socjalizmu i mieszkają dzisiaj w Warszawie.

Bolimów to spora wieś położona między Nieborowem i Sochaczewem. Do XIV wieku należał do kasztelanii łowickiej, potem wszedł w skład Księstwa Rawskiego, którego władca Siemowit III nadał mu około roku 1370 przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Później był niewielkim miastem, lokowanym przez księcia mazowieckiego Siemowita V (1389-1442) w latach 30. XV wieku. W roku 1476 Bolimów wraz z resztą ziemi sochaczewskiej przyłączony został do Korony, a w 1481 roku stał się własnością króla Kazimierza IV Jagiellończyka. W roku 1519 przywilej lokacyjny Bolimowa potwierdził król Zygmunt I Stary. Około roku 1580 miasto stało się siedzibą starostwa niegrodowego. Lata największej świetności przeżywało w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku. Rozwijało się rzemiosło. Liczni byli zduni, bednarze, smolarze, kołodzieje, garncarze i inni. Działał wówczas w Bolimowie jeden z największych tartaków w Rzeczypospolitej zwany „bolimowską piłą”. Miasto liczyło wtedy blisko trzy tysiące mieszkańców, miało trzy kościoły, młyn, łaźnię miejską, jatki, karczmy oraz drewniany dwór starościński. W XVIII wieku, jednym ze starostów Bolimowa był mecenas sztuki i kompozytor poloneza „Pożegnanie Ojczyzny”, Michał Kleofas Ogiński (1765-1833). Dynamiczny rozwój miasta przerwany został przez „potop”. Miasto spalone zostało przez Szwedów w 1657 roku. W tym samym roku kolejnych spustoszeń dokonały wojska Rakoczego. Miary klęsk dopełniły kolejne zarazy w latach 1658, 1667, 1710 i 1713.

W trakcie Powstania Listopadowego w Bolimowie przez pewien czas przebywał generał Jan Skrzynecki. Tutaj też pozbawiono go dowództwa i przekazano je generałowi Dembińskiemu. W czasie Powstania Styczniowego miasto było bazą partii sformowanej przez byłego oficera armii carskiej Władysława Stroynowskiego. W 1870 roku, za udział w Powstaniu car ukarał Bolimów kontrybucją i pozbawieniem praw miejskich..Podczas I wojny światowej, w okresie od grudnia 1914 roku do lipca 1915 roku, w pobliżu Bolimowa przebiegała linia frontu, a w 1915 roku armia niemiecka dwukrotnie użyła tu broni chemicznej. W czasie kampanii wrześniowej 1939 roku w okolicy Bolimowa działały jednostki 10. DP armii „Poznań”. W latach okupacji utrzymywało się tu kilka oddziałów partyzanckich AK i GL. Obecnie Bolimów jest siedzibą władz gminy. 

Przejeżdżając przez miejscowość warto zatrzymać się i obejrzeć dwa późnorenesansowe jednonawowe kościoły - św. Anny (z 1635 roku) i św. Trójcy  (z 1667 roku), będące przykładem architektury sakralnej XVI wieku, łączącej w sobie elementy gotyckie z formami i motywami renesansu włoskiego.

Żelazowa Wola jest niewielką, podsochaczewską wsią, leżącą nad dopływem Bzury - Utratą, rozsławioną tym, że w 1810 roku urodził się tu Fryderyk Chopin. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1579 roku z akt grodzkich, w których jako właścicieli wymieniono Mikołaja i Piotra Żelazo. Pod koniec XVIII wieku wieś należała do Łuszczewskich, a następnie do Paprockich. Od tych ostatnich w 1802 roku zakupili ją Kacper i Ludwika Skarbkowie, Rodzina Skarbków zamieszkała we dworze z dwiema oficynami, a guwernerem ich dzieci był Mikołaj Chopin, ojciec przyszłego kompozytora. Rodzina Chopinów mieszkała w lewej oficynie dworu i właśnie tam 22 lutego (lub 1 marca) 1810 roku urodził się Fryderyk Chopin, jako drugie dziecko Mikołaja i Tekli Justyny z Krzyżanowskich. Rodzina Chopinów mieszkała tu do października 1810 roku, kiedy to przeniosła się na stałe do Warszawy. W 1834 roku Skarbkowie odsprzedali Żelazową Wolę Szubertom, a ci z kolei - Peszlom. Kolejnym właścicielem w latach 1859-1879 był Adam Towiański. W II połowie XIX wieku, aby nadać lewej oficynie bardziej nobliwy charakter, do jej frontu dobudowano nieistniejący pierwotnie kolumnowy portyk zwieńczony trójkątnym tympanonem, nadając jej tym samym wygląd typowego polskiego dworku. Od 1879 roku dwór pozostawał w rękach Aleksandra Pawłowskiego. W roku 1894 z inicjatywy rosyjskiego kompozytora Milija Bałakirewa odsłonięto w parku Pomnik Fryderyka Chopina, wykonany według projektu Bronisława Żochowskiego. Podczas I wojny światowej, od uderzenia pioruna spłonęła prawa oficyna dworu. W roku 1928 Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Domu Chopina i Komitet Chopinowski z Sochaczewa zakupiły oficynę i 3 ha terenu od ówczesnego właściciela Rocha Szymaniaka. Podczas II wojny światowej w dworku stacjonowali żołnierze niemieccy, a pod koniec wojny znajdował się tam szpital. Po II wojnie światowej w dworku utworzono muzeum poświęcone pamięci Fryderyka Chopina. Niemal całe eksponowane wyposażenie nie było nigdy związane z rodziną i osobą Fryderyka Chopina. W świetle całkowitego braku danych dotyczących pierwotnego wyglądu wnętrz oficyny, koncepcja aranżacji ich przestrzeni była jedynie fantazją na temat polskiego dworu. Najnowszy stan wiedzy pokazuje, że odtworzone wnętrza nie miały nic wspólnego z ich o wiele skromniejszym wyglądem z początku XIX wieku. Zresztą i obecnie wśród eksponatów muzeum niewiele jest autentycznych chopinianów.